Likenler, yeşil alg, siyanobakteri veya her ikisi olabilen bir veya daha fazla fotosentetik ortak (fotobiyont) ile birlikte bir mantar ortağından (mikobiyont) oluşan simbiyotik organizmalardır. Spesifik özellikleri nedeniyle likenler, ne alglerin ne de mantarların bağımsız olarak yaşayamayacağı koşullarda yaşayabilir ve çoğu zaman kutup tundraları, çöller veya kayalık habitatlar gibi en aşırı ortamlarda yaşarlar. Gerçekten bir liken tallusundan ince bir kesit alıp mikroskop altında incelersek, bunun tamamen birbirinden ayrı belli bir alg türü ile belli bir mantar türünden meydana geldiğini görürüz. Şu halde liken basit bir organizma grubu olmayıp, iki ayrı bitkinin yani alg ve mantarın, bir araya gelmesi ve bir birlik meydana getirmesi suretiyle oluşan birleşik, karmaşık bir organizma grubudur. Bu iki ayrı çeşit organizma yan yana gelerek kendilerine hiç benzemeyen morfolojik ve fizyolojik bir birlik ve bütünlük meydana getirirler.
Liken deyimini ilk defa M.Ö. IV. asırda Yunanlı Theophrastus kullanmış, fakat bu bilim adamının Liken olarak adlandırdığı bitkiler, Liken olmayıp ciğer otlarıydı.
Likenlerin, çoğunluğu epifit olarak ağaçların gövde ve dal kabukları üzerinde, nemli topraklarda yaşarlar. Çıplak kayaların üzerini örten öncü organizmalardır. Likenlerin besin maddelerine olan ihtiyaçları azdır. Yalnız havası temiz olan yerlerde yaşayabilirler, kirli havaya karşı çok duyarlık gösterirler. Endüstri bölgelerinde büyük şehirlerin yakınlarında liken florası çok fakirdir.
Liken kültürü çok zordur. Fakat likenin yapısına katılan alg ve mantar, ayrı ayrı kültüre alınabilirler. Kültür ortamında algler iyi, mantarlar ise kötü gelişirler. Bundan anlaşılıyor ki, likenlerin mantarları, orijinlerinde sahip oldukları iyi gelişme özelliklerini kaybetmişlerdir. Kültürde mantar, algla beraber bulunduğu zamanki şeklini andırırsa da, bu tam değildir. Mantar ancak alglerle beraber bulunduğu zaman likenin gerçek şeklini alır. Bu da simbiyozun likenin gerçek şeklini almada ne kadar etkili olduğunu göstermektedir. Likenler, talluslarının yapısına katılan alg ve mantarların aldıkları yerlere göre iki tipe ayrılırlar. İlkel yapılı likenlerde, alg ve mantar tallusunun yapısında, homojen olarak dağılmıştır ki, bu gibi likenlere Homomer tip adı verilir. Tallus genel olarak bu tip likenlerde müsilajlı bir yapı gösterir. İleri yapılı liken türlerinde alg ve mantar ayrı ayrı bölgelerde bulunur, bu gibi likenlere de Heteromer tip denir. Heteromer tipler çoğunlukla çalı liken türlerinde görülür. Buna güzel bir örnek Usnea sakal likenini gösterebiliriz. Bundan başka Evernia, Physcia, Ramalina, Cladonia cinsi türleri de aynı tiptendir.
Büyümelerine göre 3 farklı liken türü vardır;
- Foliose
- Fruticose
- Crustose
Türkiye’de en çok karşılaşılan tipi cructose’dur.
Likenlerin 25.000 tür oluşturduğu bilinmektedir. Türkiye liken mikrobiyotası henüz belirlenememiştir. Bununla birlikte ülkemizde likenler ile ilgili ilk çalışmalara 1800’lü yılların ortalarında yabancılar tarafından başlanmıştır. Son yıllarda ise likenler ile ilgili çalışmalar çoğalarak devam etmektedir. Oldukça geniş ekonomik öneme sahip olmaları ve hava kirliliğinin belirlenmesinde biyoindikatör olarak kullanılabilmelerinden dolayı ülkemizin liken mikrobiyotasını belirlemek oldukça önemlidir. Literatüre göre Türkiye’den günümüze kadar 2500 civarında liken türü kaydedilmiştir.
Likenler kumaş boyası, turnusol kâğıdı, doğal güneş koruyucuları, antibiyotikler, koruyucular ve toksinler, parfüm ve deodorant gibi ürünlerin yapımında kullanılır. Aynı zamanda sezaryen ve stronsiyum bileşikleri gibi radyoaktif maddeleri görünürde zarar görmeden emer ve depolarlar.
Kaynaklar:
Karamanoğlu, K. (1971). The Important Species of Lichens in Turkey. Ankara Ecz. Fak. Mec.
